Küresel bir "mal" olarak Su

05.04.2014
Yazar:Yrd. Doç. Dr. Nuran Yıldız
(0) Yorum
2072

Küresel bir mal olarak su Küreselleşme, en basit anlamda, yerkürenin farklı bölgelerinde yaşayan insan, toplum ve devletler arasındaki iletişim ve etkileşim derecesinin “karşılıklı bağımlılık” kavramı çerçevesinde giderek artması olarak tanımlanabilir. Küreselleşme; ulaşım ve iletişim maliyetlerini çok azaltan, malların, hizmetlerin, sermayenin ve insanların sınırları aşmasının önündeki engellerin kalkmasını sağlayan ülkelerin ve dünya halklarının bütünleşmesi olayıdır(1) Çevre konusu, özellikle 1990’lı yılların başlarından itibaren küreselleşmeyle birlikte anılan en önemli konulardan biri haline gelmiştir. Küresel ısınma, hava kirliliği, nükleer ve kimyasal atıklar, kuraklık ve sel felaketleri, biyo-çeşitlilik ve türlerin yok oluşuna ilişkin sorunlar, asit yağmurları, deniz, göl ve akarsu kirliliği gibi problemler küreselleşme süreci ile ilintilidir Bu tip sınır aşan sorunlar birden fazla ülkenin sosyal faaliyetleri sonucu ortaya çıkan dışsallıkları içermektedir. Bu tip dışsallıklar çoğunlukla birikimli, uzun vadeli, birden fazla coğrafi bölgeyi ya da nesli etkileme kapasitesine sahip olan dışsallıklardır. Küreselleşeme sürecinin hızlanmasıyla birlikte, çevre sorunlarına yönelik ulus devlet bazında mücadelenin yerini, küresel bir nitelik kazanan ve bu konularla ilgili küresel düzeyde işbirliği süreci almıştır. Küresel çevre sorunlarının çözümünde ve politikalar oluşturulması sürecinde küresel kamusal mallar teorisinden yararlanma düşüncesi oldukça yenidir. Çevrenin kamusal bir mal olarak ele alınması, dahası küresel kamusal mal olarak değerlendirilmesi, küresel düzeydeki çevresel sorunların çözümünde, sorunların ele alınış biçimlerine de yeni bir bakış açısı getirmiştir. Küresel kamusal mallar kavramı, ilk kez Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) tarafından hazırlanan “Global Public Goods: İnternational Cooperation in the 21.Century”, adlı çalışma ile gündeme gelmiştir. Dolayısıyla, küresel kamusal mallar kavramının tanımlanmasında öncelikle ele alınması gereken tanım, adı geçen çalışmadaki küresel kamusal mallar tanımıdır[1]. Buna göre, faydası ülkeler, insanlar ve nesiller (bugünkü ve gelecekteki) açısından büyük ölçüde evrensel olan mallara küresel kamusal mallar adı verilmektedir (2) BM Gelişme Programı’nın küresel kamusal mal tanımında iki kriter öne çıkmaktadır. Birincisi, bu malların toplumsal oluşu, tüketiminde rekabetin bulunmaması ve faydasından kimsenin hariç tutulamaması özellikleridir ki bunlar, kamusal malların temel belirleyicileridir. İkinci kriter ise faydalarının tüm ülkeleri, insanları, bugünkü ve gelecek nesilleri içine alacak şekilde “evrensel benzeri” (quaiseuniversal) özellik taşımasıdır.(3) Dünya Bankası’nın tanımlamasında ise, küresel kamusal malların belirleyicisi olarak sınır ötesi dışsallıkların varlığı ve bu dışsallıkların elde edilmesi için bu malların üretiminde ülkelerin ortak çalışmalarının bulunması gerektiği ve finansmanının da ortak olarak sağlanması ile bu tür malların yetersiz üretiminin önüne geçileceği belirtilmektedir[1] Konuyla ilgili literatürde küresel, uluslararası, bölgesel kamusal mal kavramları da yer almaktadır. Bu ifadeler dışsallıkların (fayda veya zararın) yayılma alanlarına göre anlamlandırılmaktadır. Eğer dışsallıklar küresel ölçekte gerçekleştiriliyorsa küresel mal olarak kabul edilmektedir. Buna örnek olarak ozon tabakasının delinmesi gösterilebilir. Bu tip mal ve hizmetlerden ilkesel olarak global nüfusun tümü yararlanır ve faydası ülkeler, insanlar ve nesiller çerçevesinde evrenseldir. Buna göre, global kamusal mallar “dünya üzerindeki bütün bireyler (şu anda yaşayan bireyler ve gelecek kuşaklar) tarafından elde edilebilen, tüketiminde rekabetin ve kısıtlamanın bulunmadığı, herkesin yararlanabildiği ve finansmanının global olarak sağlandığı faydalar” olarak nitelenebilir(4) Çevre kamusal malının küresel nitelik kazanabilmesi için bazı özellikleri taşıması gerekmektedir. Bunlardan birincisi, yaratılan dışsal faydanın birden fazla ülkeyi etkilemesi şarttır. Bu etki, bir bölge ile sınırlı ise bölgesel, dünyanın önemli bir bölümünü ilgilendiriyorsa, küresel kamu malı olmaktadır. Ayrıca, bir malın küresel kamu malı olabilmesi için geniş bir sosyo-ekonomik grubu etkisi altına alması gerekmektedir. Küresel çevre malının diğer bir özelliği de, birden fazla nesli etki altına almasıdır. İnsanoğlunun ortak kullanımına konu olan ve yaşamın sürmesi için gerekli olan okyanuslar, ozon tabakası, atmosfer, su kaynakları, hava, biyolojik varlıklar v.b. bu grup içerisinde ele alınabilir.Literatürde küresel kamusal mal olarak kabul edilen çevre ile ilgili başlıca mallar(5) aşağıda belirtilmiştir.

Küresel düzeyde ele alınan çevre sorunlarının dört temel özelliği olduğu söylenebilir. Bunlar; dışsallıklar, çevrenin kamusallığı, açık erişim ve çevrenin küresel kamusal mal olma niteliğidir.

Çevre sorunlarının iktisat yazınında en fazla incelenen yönü, dışsallıklar boyutudur. Negatif dışsallıklara çevresel kirlenme olaylarında sıkça rastlanmaktadır. Deniz veya akarsu kenarında bulunan bir sanayi tesisinin atıklarını arıtmaya tabi tutmadan denize veya akarsuya akıtması, zehirli kimyasal atıklar ile yeraltı suyunun kirletilmesi en yaygın örnekleridir. İktisat literatüründe dışsallık kavramı, dışsal ekonomiler olarak da yer almaktadır. Olumsuz bir dışsallık olan çevre kirliliği, dışsal maliyetlere yol açmaktadır. Dışsal maliyetlerin iki temel özelliği bulunmaktadır. Bunlardan birincisi, piyasa sürecinde fiyatlandırılamaması, dolayısıyla piyasa sürecinin dışında olmalarıdır. İkinci özelliği ise, yüklenildiği bireyin ya da grubun önceden bilgisi ve rızası olmadan ortaya çıkmalarıdır. Çevre sorunlarına konu olan dışsallıkları üç grupta incelemek mümkündür. Bunlar; üreticiden başka bir üreticiye yüklenen dışsal maliyetler, üreticiden tüketiciye yüklenen dışsal maliyetler ve tüketiciden diğer tüketicilere yüklenen dışsal maliyetlerdir. Scitovsky negatif dışsallıkları dört ayrı şekilde incelemiştir. Bunlar, komşular arasında sıkça görülen “rahatsızlık verici dışsallıklar (nuisance externalities)”; bir malı ek bir kişinin kullanması ya da bir kişinin ek kullanımının diğer kullanıcıların faydasını azaltması ya da diğer bir kullanıcıyı dışlaması şeklinde ortaya çıkan “kapasite dışsallıkları (capacity externalities)”;toplam arz stokunun sabit olmasından kaynaklanan “arz dışsallıkları (supply externalities)”; ve klasik çevre kirliliğinin yol açtığı “çevresel dışsallıklar (environmental externalities)” dır (6). Bir başka açıdan dışsallıklar, piyasa mekanizmasına yansımayan fayda ve maliyetlerdir.

Yeni Kamu Yönetimi (YKY) Yaklaşımı Özellikle az gelişmiş ülkelerin bütçelerinin yetersizliği, iç ve dış borçlarının artışı ve mali kaynakların verimli sektörlere tahsis edilememesi gibi nedenlerle artan finansman sorunları kamu hizmetlerinin arzında büyük aksamalara neden olmaktadır. Bu durum yeni yöntem arayışlarını başlatmakta ve kamu hizmeti olarak bilinen birçok alanda özel sektörün gerek yatırım gerekse işletme aşamalarında yer almasını sağlayacak modeller oluşturulmaktadır. Bir diğer deyişle kamu hizmeti verilen alanlar daraltılmakta ve bu hizmetler, piyasa koşullarının serbest pazar ilişkilerine terk edilmeye başlanmaktadır. Küresel ölçekte geliştirilen bu politikaların ana ekseni mevcut kamu kurumlarının görev ve sorumluluklarının bir bölümünün özel şirketlere devredilmesi olarak ortaya çıkmaktadır.

1980’li yıllarda, neo-liberal düşüncenin etkisiyle, kamu yönetimi anlayışı, siyasal ve akademik alanda önemli bir tartışma konusu haline gelmiştir. Bir tarafta neo-liberal yaklaşımın etkisi ile sınırlı bir devletle ekonomik, etkin ve etkili kamu hizmet sunumu sağlayabilecek yeni yönetsel yapılar oluşturulması gerektiği ileri sürülmekte[1] YKY yaklaşımı, klasik kamu yönetimi ile özel sektör yönetim anlayışı arasında çok özel bir yerde bulunmaktadır. Değerleri, normları, teknikleri ve kamu sektörü yönetimine dönük yönetim pratiklerini içermektedir. YKY ile insanların yönetimine öncelik verilmekte, kaynaklar ve programlar, yönetim faaliyeti, süreci ve düzenlemelerine göre belirlenmektedir[2]. Kamu kesimine karşı, hantallık ve başarı eksikliği nedeniyle duyulan hoşnutsuzluktan böylece kurtulmanın mümkün olduğu; böylece içinde bulunulan ekonomik koşullarda kaynak kullanımında optimalliğin sağlanabileceği YKY yaklaşımının temel çıkış noktasıdır[1] YKY aslında uzun zamandır bilinen özel sektör piyasa yöntemlerini ve rekabetçi mekanizmaları, bu kez kamu yönetimi için önermektedir

Kamu Özel Sektör Ortaklıkları Önerisi Küreselleşme süreci ile birlikte dünya genelinde kamusal hizmetler piyasalaştırılmaya başlanmıştır. Özelleştirmelerle başlayan süreç kamu özel sektör ortaklıkları (KÖSO) ile yeni bir aşamaya geçmiştir. KÖSO’lar bu bağlamda tüm ülkelerde hızla yaygınlaşmaktadır Çevrenin korunması ve halkın sağlığı gibi hassas konularda teknik ve yasal güvence sağlama;Belediye / belediyeler birliği/ devlet ile özel bir şirket arasındaki geçmişi uzun yıllara dayanan bir işbirliği yöntemidir. Resmi makam hizmetin sağlanması için özel sektör firmasını görevlendirir. Kamu kuruluşu altyapının sahibi olarak kalır. Bu tam bir özelleştirme değildir. Bu işbirliği şekli, kamu hizmeti görevinin özel şirket işletmecisinin verimliliğiyle birleşmesini sağlar. Bu durum kamu kuruluşlarının su politikası üzerindeki kontrollerini muhafaza ederek, uzman işletmecilerin yüksek seviyedeki tecrübelerinden yararlanmalarına da olanak sağlar. YARARLANILAN YAYINLAR [1]Joseph E. STIGLITZ, Küreselleşme Büyük Hayal Kırıklığı, çev: Arzu Taşçıoğlu Ve Deniz Vural, 4.Basım, İstanbul: Plan B Yayıncılık, 2006, s.31. [2]Kaul İnge, Grunberg İsabelle, Stern Marc. (2003). Why Do Global Public Goods Matter Today?. In İ. Kaul, İ. Grunberg ve M. A. Stern (Eds.), Providing Global Public Goods: Managing Globalization, New York: Oxford University Pres. (3) The World Bank, Global Development Finance, Washington DC. 2001 (4) ORTAÇ, Fevzi Rifat (2004), Global Kamu Malları ve Finansmanı, Ankara: Gazi Kitabevi,s.15 (5) [1] te Velde, D.W., Morrisey, O. And Hewitt, A. Allocating Aid to International Public Goods, The World Bank, 2002, s.153-154. (6) SCITOVSKY, Tibor (1971), Welfare and Compatition, USA: Richard D. Irwin,Inc, p.274 (7) [1] KARCI, Şükrü Mert., “Yeni Kamu İşletmeciliğinin Temel Değerleri Üzerine Bir İnceleme”, Akdeniz Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, 16, 2008, s.41. (8) ÖMÜRGÖNÜLŞEN Uğur.,, “The Emergence of New Approach to the Public Sector: The New Public Management”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 52, 1997, s.520 (9) MENGi Ayşegül., “Kamu Yönetimindeki Gelişmeler, Yerel Yönetimler ve Türkiye”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 1997, 52,s.506 (10) E.J Lane, New Public Management, Barnes Noble, Newyork USA, 2000, s.4-5