Yerel Kaynaklara Göre Kırgızistan Tarihi

11.12.2015
Yazar:Büyükelçi (E) Dr.Aydin
(0) Yorum
2098

Bu tarih yazımı denemesi, Kırgızların karmaşık ve uzun tarihinin bir özetidir ve bir rehber kitapçık niteliğindedir. Bu nedenle büyük bir tarihin oluşmasında önemli rol oynayan birçok kahramanın ve birçok ayrıntı bu özet kitapta yer almamış olabilir. Bu kitap, erişilebilen yerel kaynaklardaki bilgiler özetlenerek hazırlanmıştır. Bu kaynakları sağlayanlara ve özellikle bu çalışmada bana yardımcı olan herkese teşekkürlerimi sunuyorum GİRİŞ Bu kitapçık Kırgız tarihini beş bölümde incelemektedir. Cengiz Han dönemine ve Rusya ilişkilerine özel bir önem verilmiştir. Giriş bölümünde mevcut bilimsel bilgilere göre Kırgız kelimesinin anlamı ve kırgız kimliği üzerinde durulmuştur. Bilindiği gibi eski çağlardan beri Kırgızlar ve Kırgız kimliği yaşamaktadır. Kırgız etnik kimliği ilk defa M.Ö.201 yılında Çin kaynaklarında yer almıştır. Kırgız kelimesinin anlamı üzerinde değişik yorumlar vardır. Halk söylemine göre Kırgız terimi kırk sayısı ile kız kelimesinden türemiştir. Kırgızlar kırk boydan ve Kırgız soyu kırk kızdan türemiştir. Diğer bir görüşe göre, Kırgız kelimesi kırk sayısı ile oğuz boyu ile bağlantılıdır”, “Kırk Oğuzlar”, diğer taraftan bazen,” kır” kelimesi Kırgız dilinde “dağ yamacı” anlamına geldiğinden, Kırgız kelimesi ile dağlarda yaşayan oğuzlar tanımlanmıştır. Şecerelerde Kırgız kelimesi Oğuz Kağanın torununun adı olarak geçmektedir. Çin kaynakları Yuan-Şi’deki bilgilere dayanarak Kırgızların kırk Çin kızı ile bağlantılı olarak “Us” ovası halkından türediğini kaydetmektedir. Bunların yanı sıra Kırgız kelimesinin bilimsel açıklaması da yapılmıştır. Araştırmacılar dil bilimi ve onomastik yöntemlerle açıklamışlardır. Bu araştırmaların sonuçlarından en çok bilinen bazıları şöyledir:” kırk ve yüz”, kırk çehre anlamında; “kırk ve er“ kırk er anlamında; “kara ve gız” siyah saçlı halk anlamında; „kırguğ- kırıg” ve “çoğul eki “ız” “ Kızıllar” anlamında; “Kırık ve Oğuz“, “Kızıl Oğuz”, güney oğuzlar ve batı oğuzlar anlamında; “Kırgın “Kırgıt”, “Kırgız” al yüzlü halkın mensupları anlamında olan kelimelerin 1 dönüşümü ve ses tonlarının değişimi ile anlatılan tanımlardır.

Barthold’a göre Kırgızlar tarihi kaynaklarda Türk halkları içinde adına en eski dönemlerde rastlanan bir halktır. M.Ö.203-201 yılları hakkında Çin tarihçisi Sıma Çıyan tarafından Kırgızların Hunların egemenliğine girmiş oldukları ifade edilmektedir. Bu bilgilerden Kırgızların Hunlarla komşu oldukları ve yakın ilişki içinde bulundukları anlaşılmaktadır. Ayrıca, Kırgız adının eski Çin kayıtlarında farklı biçimlerde kaydedildiği bilinmektedir . 2 Eski Türk yazıtlarında da Kırgız adına sık sık rastlanmaktadır. Kültigin anısına dikilen yazıtta Kırgız kelimesi Kırkız şeklinde yer almaktadır. Bilge Kağan, Tonyukuk, Moyon-Çur, Suci yazıtlarında da 3 Kırgız ismine rastlanılmıştır . Bunun dışında Arap, Fars ve Türk kaynaklarında Kırgız ismi geçmektedir. Kırgız adının Arap kaynaklarında Hırkız, Fars kaynaklarında Hırhız, Kırkız biçimlerinde kaydedilmiş olduğu ve telaffuz benzerlikleri bulunduğu bilinmektedir. Arap ve Fars kaynaklarda yer alan kelime biçimlerinin yazıtlardaki biçim ile yakınlığı vardır. Türk kaynaklarında aynı kelime Kırkız, Hırkız, Kırgız olarak kaydedilmiştir . Altıncı yüzyılda bir Bizans elçisinin Batı Türk Kağanlığına yaptığı ziyareti takiben yazdıklarında Kırgız kelimesinin „Herkiz“ olarak yer aldığı, XIII-XVIII yüzyıl Moğol kaynaklarında Kırgız kelimesinin farklı şekillerde kaydedilmiş olduğu bilinmektedir. Kırgızlar XVII ve XIX yüzyıllarda Kalmuk ve Çinliler tarafından “buru” olarak anılmışlardır. Daha sonra “burut” kelimesi üzerinde araştırmacılar arasında değişik görüşler çıkmıştır.

Kırgız adının etimolojisi ve anlamı hakkında çok sayıda araştırma yapılmış ve N.A.Aristov, A.Vambery, V.Munkaşi, V.V.Radlof, L.Ligeti, K.İ.Petrov, N.A.Baskakov, A.N.Kononov, D.Banzarov, S.M.Abramzon, P.Pelliot, Yu. A.Zuev, Ö.Karayev, D.Aytmuratov gibi araştırmacılar değişik görüşler bildirmişlerdir. Radlof Kırgız adının kırk ve yüz sayısından oluşarak kırk grup anlamını taşıdığını öne sürmüştür. Aristov Usunların gerçek adının Kırgız olduğunu ileri sürmüştür. Banzarov, Ligeti, Abramzon ise kırk sayısına eski ız çokluk ekinin getirilmesiyle oluştuğunu ve kırk uruğ, kırk boy veya kırk kabile anlamını içerdiğini savunmuşlardır. Tatar tarihçilerinden Atlasov, Murat Remzi ve Rus bilgini Berezin, Macar bilgini Munkaşi ve G.Şupka kırk sayısına „uuz“ (Oğuz) adının eklenmesi ile „Kırguz“ kelimesinin Kırgız biçimine dönüştüğünün, Oğuz Han destanandaki Kırgız’ın Oğuz Han’ın torunlarından biri olarak yer alması ile kanıtlanmış olduğunu öne sürmüşlerdir. L.Ligeti’nin görşüne göre Kırgız adı Kır-kes, Kır-kez, kırlarda gezen anlamını taşımaktadır. Petrov Kırgız adının eski Türk dilindeki sıfat Kırıg (kırgu) kızıl denen söze çokluk eki olan z nin eklenmesi ile „Kırık“ sıfatının ız çokluk eki ile birleşip ünlü harfin düşmesiyle „Kırgız“ şekline dönüştüğünü iddia etmiştir. Kelimenin anlamı da kızıl yer, kızıl yerde Baskakov ise Kırgız sözünün ilk hecesinde bulunan kurgu-kurug’un yaşayanlar, kızıl el olarak kullanıldığını bildirmiştir. Alim ikinci kısmına yani kurug okuz veya kızıl Oğuzlar anlamına geldiğini savunurak değişik bir yorum getirmiştir. Bu görüşlerin dışında Kırgız adı hakkında bilim adamları tarafından birçok farklı fikirler öne sürülmüştür. Fakat bugüne kadar Kırgız kelimesinin anlamı üzerinde oy birliğine varılamamıştır. 1 T.Çorotegin, K.Moldokasımov, Kırgızdardın Cana Kırgızstandın Kıskaça Tarıhı, Bişkek, 2000, s.11 7 2 M.Kıldıroğlu, Tarihi Kaynaklarda Kırgız Adı ve Anlamı, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Ankara 2005, No.159, s.208-209 M.Kıldıroğlu, a.g.m., s.208-210 M.Kıldıroğlu, a.g.m., s.210-211 M.Kıldıroğlu, a.g.m., s.213-213 3 4 5 Kitabın tümünü indirmek için Yerel Kaynaklara Göre Kırgızistan Tarihi -27.02.2013